De financiële crisis slaat in 2008 keihard toe in Europa, maar gaat voorbij aan één Baskisch dorpje. In een documentaire van VPRO Tegenlicht is te zien hoe tientallen bankdirecteuren, economen en financiële toplui in driedelig pak in een bus stappen om, kronkelend door het Baskische landschap, af te reizen naar Mondragón.
Daar gaat alles anders. Bedrijven, de industrie, zelfs een bank, een universiteit en alle basisscholen - allemaal zijn het coöperaties, waar de schoonmaker net zoveel aandelen heeft als de directeur, en zelden iemand ontslag krijgt.
Dat is te zien in Het wonder van Mondragón uit 2012, een van de meest inspirerende uitzendingen van Tegenlicht ooit.
Kneuterig zijn de coöperaties allerminst. Mondragón heeft een bloeiende industrie. De hoofdcoöperatie hoort bij de tien grootste ondernemingen van Spanje. Er zijn meer dan 80.000 werknemers. De omzet bedraagt tijdens het bezoek van Tegenlicht 15 miljard euro.
Innovatie
In de documentaire is te zien hoe bankdirecteuren foto's maken in de fabrieken van Mondragón. "De medische toepassingen zijn het meest innovatief", legt de gids uit.
"In de loop der jaren is voor zo ongeveer alles wat inwoners van Mondragón nodig hebben een coöperatie opgericht. Je kunt het zo gek niet bedenken: van pollepels tot spoorbruggen, van airbags tot nachtkijkers", stelt VPRO Tegenlicht. "En ook de meest innovatieve producten zoals een racefiets waarmee Olympisch goud werd gewonnen en het metrostation van Ground Zero."
Autonoom
Omdat alles van iedereen is, zijn de inwoners van Mondragón "samen autonoom" - en dus weerbaar. "Ik zou zeggen dat de Basken vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw erg bezig zijn geweest het heft in eigen hand te nemen", legt een van de bestuurders uit. Hij spreekt van 'de drang naar vrijheid en economische onafhankelijkheid'. "Onze werknemers willen geen passieve objecten zijn in hun lotsbestemming."
Aan tafel!
Ook in het plaatselijke eethuis blijkt de collectieve geest. Iedere klant is ook mede-eigenaar.
In totaal gaat het om 120 coöperaties - waarvan 87 industriële coöperaties. Iedereen die mee wilt doen, koopt zichzelf in. Daarna ben je mede-eigenaar. Er zijn geen andere investeerders - geen Blackrock, geen durfinvesteerders, niemand.
Negentig procent van de winst wordt geherinvesteerd. Heeft de ene coöperatie het moeilijk, dan worden werknemers ondergebracht bij een andere - in plaats van ontslagen.
Priester
De grote roerganger achter het systeem was Jose María Arizmendiarrieta (1915), die eerst journalist was en kritisch stond tegenover dictator Franco, en later priester werd en naar Mondragón kwam.
Aanvankelijk werd de vreemdeling met argusogen bekeken. Hij heeft "monotone, esoterische en langzame preken". Maar uiteindelijk zou Arizmendiarrieta een revolutie ontketenen.
Jezus
Het christelijke geloof ligt ten grondslag aan de coöperaties, zo komt naar voren in de documentaire. "We delen alles met elkaar. En 't wonder ontstaat: er is genoeg voor iedereen."
In 1943 richtte Arizmendiarrieta een school op die later de Mondragón-universiteit werd. Het geld kwam van de dorpelingen. Vijf pupillen mochten de boel oprichten. De democratische opzet van de school geldt als 'de kiem van de coöperatie'. Later volgden andere coöperaties.
Arizmendiarrieta "was gedreven om van het stadje een coherente maatschappij te maken, gebouwd op christelijke saamhorigheid. Een gezonde, jonge arbeidsmentaliteit met een bijbehorende economie achtte hij daarbij van vitaal belang", schrijft Tegenlicht in een special over Arizmendiarrieta.
Het uitgangspunt was 'collectief medezeggenschap gecombineerd met collectieve verantwoordelijkheid'.
'Alles voelt anders'
Voor Tegenlicht was documentairemaker Kees Brouwer in Mondragón. "Alles voelde er anders", zo blikte hij eens terug. "Werken is vooral samenwerken; dat gezamenlijke ligt heel erg besloten in de Baskische cultuur. Iedereen, van hoog tot laag, doet daaraan mee. Ook op sportief en culinair gebied is men gewend aan collectieven. Als ik vroeg wat dit nu zo bijzonder maakt, bleven ze het antwoord schuldig. Voor hen is het de gewoonste zaak van de wereld."
Bekijk HIER de documentaire van Tegenlicht.